چهارشنبه ظهر جلوی دادسرا، چند‌صد نفر جمع شده بودند و در حمایت از فردی شعار می‌دادند: «کارآفرین نمونه آزاد باید گردد». شنبه (چند روز بعد) هزاران نفر جلوی دادسرا جمع شده بودند و علیه همان فرد شعار می‌دادند و از قوه قضائیه درخواست حمایت داشتند: «قوه قضائیه، حمایت، حمایت».
در این چند روز چه اتفاقی افتاده است که از کارفرین نمونه تبدیل به مفسد اقتصادی میشود؟
کسب‌و‌کار این فرد چه بوده است؟
جواب این است: کلاهبرداری پانزی.
کلاهبرداری پانزی چیست؟
کلاهبرداری پانزی از فردی با نام چالز پانزی گرفته شده است. حدود ۱۵۰ سال پیش، چالز پانزی سرمایه‌های مردم را در آمریکا با وعده سود ۵۰ درصدی برای ۴۵ روز جمع‌آوری کرد. او سال‌ها این کار را ادامه داد و دست آخر با ده‌ها میلیون دلار کلاهبرداری دستگیر شد. روشی که او از آن برای کلاهبرداری استفاده می‌کرد، بعدها در همه دنیا از جمله در ایران بارها توسط کلاهبرداران به کار گرفته شده است.
کلاهبرداری پانزی به سبک ایرانی
چند سالی است که پروژه‌های کلاهبرداری پانزی در کشورمان رشد فزاینده‌ای داشته است. آمار دقیقی از قربانیان این سبک از کلاهبرداری موجود نیست، ولی می‌توان به پروژه‌هایی اشاره کرد که هر‌کدام ده‌ها هزار نفر در استان‌های کشومان را درگیر خود کرده است. در اینجا به فرمول کلاهبرداران پانزی در ایران می‌پردازیم:
فرمول شوم پانزی در ایران
مرحله اول) اعتبارسازی برای فرد کلاهبردار
مهم‌ترین چیز در بازار اعتبار است و کلاهبرداران پانزی این مسئله را خیلی خوب می‌دانند. آنها با این ابزارها برای خود اعتبار می‌سازند:
مدرک دانشگاهی (واقعی یا ساختگی)
کمک به خیریه
ساخت کارخانه یا رزومه اقتصادی
تبلیغات
خرید تیم فوتبال
ادعای داشتن طرح تجاری پیچیده
و… .
با این فرایند برندسازی گسترده، فرد خود را برای گروهی از مردم خوش‌نام و دارای اعتبار و قدرت به تصویر می‌کشد.
مرحله دوم) ارائه پیشنهاد وسوسه‌کننده سرمایه‌گذاری
در این مرحله، فردی که اعتبار برای خود ساخته است، به گروه اولیه پیشنهاد سرمایه‌گذاری با سود بسیار بالا مثلا سود ماهانه بالای ۲۰ درصد به همراه ارائه تضمین‌های بسیار بزرگ می‌دهد. فرقی نمی‌کند طرح پیشنهادی او برای سرمایه‌گذاری چیست، هر‌چه باشد فقط بهانه است تا فقط ظاهر کار را طوری نشان دهد که انگار دارد فعالیت اقتصادی پرسودی انجام می‌گیرد. برخی از این طرح‌ها را می‌توانید مشاهده کنید:
لیزینگ خودرو
ساخت‌وساز مسکن
محصولی بر پایه هوش مصنوعی یا دوستدار محیط زیست
ربات خرید سهام
ایده صادراتی خاص
روش درآمدزایی مدرن
اما چیزی که در این میان قربانیان را دچار طمع می‌کند، پیشنهاد وسوسه‌کننده سود ماهانه بسیار بالا‌ست. بعضی وقت‌ها پیشنهاد سود تا ۳۰ درصد برای هر ماه ارائه میشود؛ بله، اشتباه نمی‌کنید ۳۰ درصد برای هر ماه!
نکته جالب در این بخش، دادن تضمین‌های لازم چکی و سفته بانکی به سرمایه‌گذاران است. درصد سود سرمایه‌گذاری بالا و عملیات روانی که فرد با تبلیغات و اعتبارسازی به وجود آورده است، دست به دست هم می‌دهند تا گروه اول قربانیان به آقا یا خانم کلاهبردار اعتماد کنند.
مرحله سوم) پرداخت سود گروه‌های اول
برای فرد کلاهبردار کاری ندارد که سودهای ماه‌های اول را به حساب افراد واریز کند؛ در واقع او کار خاصی نمی‌کند، از پول خود فرد به خودش سود واریز می‌کند، تازه سرمایه‌گذاران جدید هم هستند که حسابی جیب کلاهبردار را برای ماجراجویی‌های بیشتر پر کنند. در این مرحله یک اتفاق زیرپوستی خطرناک می‌افتد: سرمایه‌گذاران اولیه به کلاهبردار ایمان می‌آورند.
چرا؟ چون اگر در ماه‌های اول ترس داشتند که نکند با یک پروژه کلاهبرداری مواجه هستند، ولی دیگر وقتی بالای صد درصد پولشان سود گرفته‌اند و واریزی‌ها سر وقت انجام میشود، پس مطمئن می‌شوند این پروژه برایشان نان و آب فراوان دارد؛ پس پول بیشتری سرمایه‌گذاری می‌کنند، پول سودشان را هم باز سرمایه‌گذاری می‌کنند، خانواده و دوستانشان را هم از این پروژه آگاه می‌کنند و تبدیل به مبلغان سیستم کلاهبرداری می‌شوند.
مرحله چهارم) توقف پرداخت سودها
کلاهبرداری پانزی تا زمانی ادامه دارد که تعداد سرمایه‌گذاران جدید از یک حدی پایین‌تر نیاید تا پول‌های جدید به سرمایه‌گذاران قدیمی به صورت سودهای ماهانه واریز شود و فرد کلاهبردار هم سهم خود را بتواند بردارد. وقتی این تعادل به هم بخورد، اول پرداخت سودها با تأخیر انجام میشود و بعد شکایت‌ها شروع میشود و اینجا‌‌ست که فرد کلاهبردار غیب میشود و احتمالا در کشوری دیگر با اسم و فامیل جدید و شاید با جراحی پلاستیک و چهره جدید به ریش همه مال‌باختگان می‌خندد. البته گاهی کلاهبردار قبل از فرار دستگیر میشود.
مرحله پنجم) رسوایی کلاهبردار
در ابتدا که کلاهبردار رسوا میشود، خیلی‌ها باور نمی‌کنند. آنهایی که از سرمایه‌گذاران قدیمی هستند، طمع به آنها اجازه نمی‌دهد سیستمی را که دارد به آنها سود بالایی به صورت ماهانه می‌دهد، به‌عنوان یک کلاهبردار بپذیرند. اینها همان‌هایی هستند که در صورت دستگیری فرد کلاهبردار، به قانون فشار می‌آورند که او کارآفرین صالحی است و او را آزاد کنند.
آنهایی که تازه وارد سیستم کلاهبرداری شده‌اند، باورشان نمی‌شود که فردی که سال‌ها خوش‌حساب و خوش‌نام بوده همچین کلاه بزرگی سرشان گذاشته و هیچ خبری از طرح تجاری سود‌دهنده وجود ندارد.
در پایان، تقریبا همه افراد بازنده‌اند؛ چون پولی به وجود نیامده است؛ بخش زیادی از پول صرف تبلیغات، دفتر و ساختمان و هزینه‌های ظاهر‌سازانه فرد کلاهبردار شده است، بخشی را کلاهبردار در جیب خود و اطرافیانش گذاشته و بخشی از پول‌های مردم هم به خودشان داده شده است.
در واقع در برخی موارد تا بالای ۹۰ درصد مردم همه پول خود را از دست داده‌اند.
راه‌حل‌هایی برای مقابله با کلاهبرداری پانزی در ایران
۱- آگاهی‌بخشی
چیزی که بسیار واضح است، این است که بسیاری از مردم ایران از روش‌های کلاهبرداری هیچ اطلاعی ندارند، ولی دردناک‌تر این است که به صورت بسیار عجیب و شبهه‌برانگیزی رسانه‌ها و دستگاه‌های قانونی درمورد این موضوع آگاه‌سازی‌های لازم را انجام نمی‌‌دهند. بسیار سؤال‌برانگیز است که چرا تعداد درخور توجهی برنامه آموزشی با ضریب رسانه‌ای بالایی درباره کلاهبرداری پانزی دیده نمی‌شود؟
۲- از بین بردن نقاط ضعف قانون
اجازه جمع‌آوری سرمایه در قانون ایران فقط به بانک‌ها و مؤسسات مالی مجوز‌دار داده شده است؛ چطور است که یک زیرپله در یک پاساژ دورافتاده باید به ده‌ها ارگان پاسخ‌گو باشد، ولی یک فرد وسط یک استان سال‌ها پول مردم را به‌صورت غیرقانونی جمع‌آوری می‌کند، اما هیچ‌کس جلوی آن را نمی‌گیرد؟
۳- کاهش طمع افراد
جدا از وظیفه‌ای که هر فرد نسبت به خود و جامعه دارد که نباید ساده‌‌لوحانه فریب کلاهبرداری‌های مالی را بخورد، این یک حقیقت است که تا زمانی که تورم رو به رشد باشد و فضای امن برای فعالیت‌های اقتصادی در کشور وجود نداشته باشد، طمع، پاشنه آشیل خطرناک‌تری برای فریب‌خوردن و بحران‌های اقتصادی و اجتماعی همچون کلاهبرداری‌های پانزی
خواهد بود.
